Πόσα άραγε δημόσια μνημεία, καταξιωμένων μάλιστα καλλιτεχνών, βρίσκονται σε δημόσιους χώρους περιμένοντας και αναζητώντας το βλέμμα του περαστικού; Πόσα από αυτά περιμένουν να τύχουν φροντίδας και ουσιαστικής παρουσίας; Η έκθεση «Of Monumental», που εγκαινιάστηκε μόλις χθες, Σάββατο 29 Νοεμβρίου 2025, παρασύρει το κοινό σε μια αλληγορία: παρουσιάζει δημόσια μνημεία που θα έπρεπε να χαίρουν προσοχής σε έναν χώρο ο οποίος μένει αναγκαστικά μακριά από τα μάτια των πολλών, τη νεκρή ζώνη. Ο εικαστικός PASHIAS τα ξανασυναντά μέσα από χειρονομίες του σώματος, φωτίζοντας τις ιστορίες και τη θέση τους στο κοινό τοπίο του νησιού. Στο «Π», μιλά για την πορεία που τον συνδέει με τα μνημεία από το 2008, αλλά και για όσα ξεδιπλώθηκαν κατά τη διαδρομή της έκθεσης, όπως και για το επόμενο βήμα που θα παρουσιαστεί τον Ιανουάριο του 2026.

Τι σε ώθησε να ασχοληθείς με τα δημόσια μνημεία του νησιού; 

Η διαδικασία συνομιλίας με ένα απτό δημιούργημα-γλυπτό, σε σχέση με τον δημιουργό του-γλύπτη/γλύπτρια, τον χώρο που κατοικεί-δημόσιο τοπίο, και τα άτομα που το περιβάλλουν-κοινωνία, ξεκίνησε για μένα το 2008. Κατά τον δεύτερο χρόνο σπουδών μου στο Πανεπιστήμιο Goldsmiths, ενώ αποκαθήλωναν τον «γίγαντα» Μακάριο από την Αρχιεπισκοπή, επισκέφθηκα τον δημιουργό του Νίκο Κοτζιαμάνη στο Λονδίνο και του πήρα συνέντευξη. Κλεισμένος μέσα σε ένα διάτρητο όγκο, βασισμένο σχηματικά στην ιερατική στολή, απαγγέλω τα λόγια του κ. Κοτζιαμάνη (video-performance «Conversation with a sculptor / Conversation with a sculpture»). Λόγια που δείχνουν την αγανάκτηση ως προς τη μεταχείριση του έργου: «Αυτό το γλυπτό δεν δημιουργήθηκε για το βουνό, δημιουργήθηκε για εκείνο το συγκεκριμένο μέρος». Στο τέλος, δύο άτομα με προσγειώνουν οριζοντίως και με κουβαλάνε εκτός εικόνας, όπως ακριβώς αποκαθηλώθηκε και το άγαλμα. Εντοπίζω, λοιπόν, τις διαστάσεις της καλλιτεχνικής πρόθεσης, της υλικής υπόστασης και των συγκυριών ή καταστάσεων που διαμορφώνουν ένα μνημείο, και το συνθέτω ξανά μέσα από το σώμα.

Πώς προέκυψε ο διάλογος, που θα δούμε με δημόσια μνημεία του τόπου και τι μορφή θα λάβει;

Τα μνημεία που έχουν επιλεγεί από όλη την Κύπρο, από τη Λεμεσό μέχρι τη Λεύκα και ολόκληρη τη Λευκωσία, χωρίς τον διαχωρισμό της πράσινης γραμμής, κατοικούν σε κοινό τόπο. Είναι όμοια αλλά διαφορετικά, ενώ μιλούν και σιωπούν. Έχοντας την ευκαιρία συνεργασίας με τον διακοινοτικό οργανισμό Visual Voices, πρότεινα την εξέλιξη αυτής της θεματικής γραμμής ως εργαλείο κατανόησης και διαλόγου μεταξύ των κοινοτήτων που κατοικούν στο νησί. Προσθέτω το σώμα μου, λοιπόν, σε κάθε μνημείο. Η δημόσια παρέμβαση καθορίζεται από μια χειρονομία σε σχέση με το σχήμα και την εικόνα του έργου: ξαπλώνω, κάθομαι, στέκομαι, αγκαλιάζω, συμμετέχω, ενώνω, στηρίζω, συμπληρώνω. Οι δράσεις βιντεοσκοπούνται σε σταθερό πλάνο: το μνημείο και το σώμα ακίνητα, το περιβάλλον κινείται στον δικό του ρυθμό. Στην παρούσα έκθεση, οι εικόνες αυτές παρουσιάζονται ως συλλογική εγκατάσταση, σε διαρρύθμιση βιτρίνας, δίνοντας χώρο στη μεταξύ τους συνομιλία.

Υπήρξε κάποια απροσδόκητη στιγμή που προέκυψε κατά τη διάρκεια;

Στο αεροδρόμιο Λάρνακας, σε συσχετισμό με το εμβληματικό γλυπτό «Κλεψύδρα» του Θεόδουλου Γρηγορίου, είχα ξαπλώσει στο πάτωμα, με την ολόσωμη πορτοκαλί φόρμα 'εργασίας' μου, σε συμμετρία με τους κάθετους κωνικούς όγκους. Το ανθρώπινο σώμα, ένα με τη γη, αποτελεί τη βάση των αιχμηρών δοράτων που σκίζουν τον ουρανό. Ένας περαστικός ξεκίνησε να μου κλοτσάει το πόδι, θεωρώντας με νεκρό. Άρα, όντως, έγινα ένα με τη γη.

Συνομιλείς με 11 μνημεία. Ποια είναι αυτά και γιατί τα επέλεξες;

Τα μνημεία επιλέχθηκαν μαζί με την ερευνητική ομάδα του έργου: τον αρχιτέκτονα και ακαδημαϊκό δρα Δημήτρη Βενιζέλο, την ερευνήτρια Selin Genç, την οπτικοακουστική καλλιτέχνιδα Rahme Veziroğlu και την επιμελήτρια Μελίνα Φιλίππου. Είναι τα εξής: «Γέννηση» της Μαρίας Κυπριανού, «Ξαπλωμένος» της Naz Atun, «Γιαφίτικο Πορτοκάλι» της Sevcan Çerkez, «Κλεψύδρα» του Θεόδουλου Γρηγορίου, «Μνημείο Απεργίας Μεταλλωρύχων», «Μνημείο Ελευθερίας» του Ιωάννη Νοταρά, «Άγαλμα της Δημοκρατίας» της Zehra Şonya, «Ο Ποιητής» του Κώστα Βαρώτσου, «Ίπποι» του Εργαστηρίου Γλυπτικής Near East University, «Μεγάλη Πατάτα» και το «Ουράνιο Τόξο» του Νίκου Κουρουσή. Η επιλογή των έργων αντανακλά τον πλουραλισμό των λειτουργιών της δημόσιας τέχνης στην Κύπρο, όπως θεσμική ανάθεση, ιστορική μνημόνευση και σύμβολα τοπικής περηφάνιας. Όλα έχουν από μια ιστορία την οποία χρησιμοποιήσαμε ως εφαλτήριο στην έρευνά μας, όπως τη μετατόπιση του «Ποιητή», την αποκαθήλωση του «Ουράνιου Τόξου», κυριολεκτικά και μεταφορικά, ή το μήνυμα κοινοτικής ενότητας του «Μεταλλωρύχου». Όλα μαζί αποτελούν την πιλοτική εκδοχή του έργου μας. Επιθυμούμε να εξελίξουμε την ερευνητική μεθοδολογία μας, συμπεριλαμβάνοντας και άλλα μνημεία στο άμεσο μέλλον.

Το «Ουράνιο Τόξο» του Νίκου Κουρούσιη, για παράδειγμα, έχει αποκαθηλωθεί. Πώς δουλεύει το «Of Monumental» με μνημεία που «λείπουν» από τον δημόσιο χώρο;

Το «Ουράνιο Τόξο» στήθηκε το 1976 στον κόμβο Κολοκασίδη στη Λευκωσία, ως συλλογική προσπάθεια και προσωπική μαρτυρία ελπίδας για τον Νίκο Κουρούσιη. «Αποτελείτο από λεπτές στήλες που βάφτηκαν με τα χρώματα του ουράνιου τόξου και όταν κανείς τις έβλεπε κινούμενος γύρω από τη σύνθεση, έβλεπε τις εναλλαγές των χρωματισμένων στηλών πίσω από μια εξωτερική σειρά από στήλες που ήταν γκρίζες. Μέσα από το γκρίζο φαίνονταν τα χρώματα του ουράνιου τόξου», μας περιγράφει ο δημιουργός του. Διαφέρει από τα υπόλοιπα έργα που παρουσιάζονται στην έκθεση «Of Monumental», καθώς το συνθέτω ξανά, ψηφιακά, με το σώμα μου ως βασικό υλικό. Η ανθρώπινη φιγούρα αντικαθιστά τη στήλη, πολλαπλασιάζεται σε κοινωνικό σύνολο και περιστρέφεται. Από το γκρίζο αποκαλύπτονται τα χρώματα του ουράνιου τόξου, και αντιστρόφως. Αντί να κινείται ο θεατής γύρω από το μνημείο, το μνημείο κινείται για αυτόν. Αποτελεί την πρώτη προσπάθεια προσέγγισης μνημείων που έχουν καταστραφεί ή που έχουν σχεδιαστεί και δεν υλοποιήθηκαν ποτέ, αγγίζοντας το φαντασιακό, το νοητό, το εικάσιμο.

Στο δελτίο Τύπου, αναφέρεται ότι τα μνημεία προσεγγίζονται ως «πολυφωνικά, συμμετοχικά και κοινωνικά ενσωματωμένα αντικείμενα στη δημόσια σφαίρα». Δηλαδή;

Τα μνημεία μπορούν μερικές φορές να χαρακτηριστούν ως «βαριά», σε υλικότητα ή εννοιολογικά, επομένως αμετακίνητα ή ακίνητα. Από τη στιγμή που έχουν παραδοθεί, από τον δημιουργό στην κοινωνία, έχουν πλέον στέρεο σχήμα; Μεταβάλλονται; Επηρεάζονται από την αναδιαμόρφωση του χώρου, του χρόνου, από γεγονότα και κοινωνικές εναλλαγές; Για παράδειγμα, το άγαλμα της Ελευθερίας στη Λευκωσία μνημονεύει ιστορικά γεγονότα. Έχει, όμως, αρχιτεκτονική δομή, μοιάζει σχεδόν με θεατρική σκηνή, έχει κυριολεκτικά και εννοιολογικά ενδιάμεσα «κενά» τα οποία ενεργοποιούνται από άτομα και σύνολα σύμφωνα με τρέχουσες κοινωνικοπολιτικές δράσεις και αντιδράσεις. Το 2012, οι φιγούρες ντύνονται ανώνυμα με πολύχρωμες μπαλακλάβες προς στήριξη του ακτιβιστικού συγκροτήματος Pussy Riot, ενώ πρόσφατα καλύπτονται με την παλαιστινιακή κεφίγιε ζητώντας την εκεχειρία στη Γάζα. 

Ειδικά μετά από όλη αυτή τη διεργασία, τι παρατήρησες για τα έργα ή την παρουσία των έργων τέχνης στον δημόσιο χώρο;

Οι πιο πολλοί καλλιτέχνες από τους οποίους έχουμε πάρει συνέντευξη, εκφράζουν κοινά αισθήματα ως προς την αντιμετώπισή τους, και των έργων τους, από την κοινωνική σφαίρα και τις Αρχές: Αμέλεια, άγνοια, έλλειψη θεσμών ανάπτυξης της δημόσιας τέχνης, έλλειψη προβλεπόμενων διαδικασιών συντήρησης. Έχω και εγώ παρόμοια αισθήματα από τις εμπειρίες μου ως εικαστικός, εξελίσσοντας τη σχέση μου με τον δημόσιο χώρο ως έναν από τους βασικούς γνώμονες της πρακτικής μου. Από τον φυτεμένο άνθρωπο-φοίνικα που κρατάει στο χέρι πράσινα καπνογόνα (ζωντανή performance «DAME», 2021), τη γοργόνα που σέρνεται στο τσιμεντένιο πάτωμα της πλατείας Ελευθερίας (ζωντανή performance «Ω3», 2023) έως τον άνθρωπο, ντυμένο με χρυσή παγέτα, που διερωτάται και στρέφει τα δάχτυλα συνεχόμενα σε ψηφιακές οθόνες (δημόσια παρέμβαση «Untitled», 2024). Η διαδικασία διοργάνωσης και εκτέλεσης καλλιτεχνικών δράσεων, είτε στέρεων μνημειακών δομών είτε εφήμερων επιτελεστικών δρώμενων, πάντα μου μοιάζει Γολγοθάς. Έχω κουραστεί. 

Η έκθεση στήνεται στη Νεκρή Ζώνη. Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση αυτού του εγχειρήματος; 

Δύσκολο εγχείρημα, με διαδικασίες αδειοδότησης που παίρνουν χρόνο και χρειάζονται διαπραγμάτευση. Συναντήσαμε, όμως, άτομα σε υπεύθυνες θέσεις στον Δήμο Λευκωσίας που μας αντιμετώπισαν με ενθουσιασμό και κατανόηση ως προς το περιεχόμενο του έργου μας. Αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Από την άλλη, ο σωματικός κόπος και η διαδικασία συνεννόησης, ακόμη και για τη μεταφορά 11 τηλεοράσεων πέρα από το οδόφραγμα Λήδρας, αποτελούν δημόσια επιτελεστική παρέμβαση από μόνα τους. Η ζώνη αποκαλείται νεκρή ή ουδέτερη· δεν είναι όμως κανένα από τα δύο. Έχει πάρει πλέον μνημειακές διαστάσεις. Το έργο μας τοποθετείται εκεί, με σεβασμό προς το παρελθόν μας και με ελπιδοφόρο βλέμμα στραμμένο προς το μέλλον μας.

Έχει γίνει και μια ερευνητική μελέτη, υπό τον τίτλο «Conversation with a sculptor/Conversation with a sculpture», που θα δημοσιοποιηθεί τον Ιανουάριο του 2026. Θα είναι η δουλειά πίσω από την έκθεση, μια έκδοση για την έκθεση ή θα φωτίζει και άλλα στοιχεία;

Παίρνοντας τον τίτλο της από το έργο μου με τον Μακάριο του 2008, που είχα αναφέρει στην αρχή, η έκδοση περιλαμβάνει συνεντεύξεις με τους δημιουργούς των έργων, καθώς και σημαντικούς συντελεστές, επιμελητές ή αναθέτες, όπως τον Δάκη Ιωάννου, τον Γιάννη Τουμαζή και τη Νάντια Αναξαγόρα. Θα παρουσιαστεί τον ερχόμενο Ιανουάριο, σε συνεργασία με το Σωματείο Εικαστικών Καλλιτεχνών και Θεωρητικών Τέχνης - φυτώριο για τη σειρά δράσεων «Minor gestures take root in thecracks». Περιλαμβάνει αρχειακό υλικό και τεκμήρια της βιογραφίας των μνημείων, καθώς και καλλιτεχνικές μελέτες, όπως κολλάζ-συνθέσεις της Rahme Veziroğlu και δικά μου φωτογραφικά, ψηφιακά ή γλυπτικά έργα, τα οποία χρησιμοποίησα ως «σκίτσα» μελέτης πριν από τις ζωντανές παρεμβάσεις. Για παράδειγμα, έχω συλλέξει θραύσματα γυαλιού από την τάφρο της Πύλης Αμμοχώστου, αποτέλεσμα της μετακίνησης του «Ποιητή» από το αρχικό του σπίτι, τα οποία συνθέτω ως φύλλωμα ενός κορμού-ομοιώματος του σώματός μου. Σε αυτή την περίπτωση, επαναδιαπραγματεύομαι την έννοια του ποιητή-δημιουργού, ως δέντρο που ριζώνει και μεγαλώνει, εναρμονίζοντάς το με το περιβάλλον του.