Γράφει η Νάσα Παταπίου

Η μακραίωνη ιστορία δύο εγκαταλειμμένων σήμερα χωριών στην επαρχία Πάφου, των Μιρμικόφου και Άγιου Ισίδωρου, αποκαλύπτεται μέσα από ανευρεθέντα έγγραφα στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας

Δύο μάλλον βυζαντινά χωριά της Κύπρου με μακραίωνη ιστορία, των οποίων η πλειονότητα των κατοίκων στη συνέχεια ασπάσθηκε τον Μωαμεθανισμό και μέρος των κατοίκων τους που παρέμειναν ορθόδοξοι δημιούργησαν νέο γειτονικό χωριό, απαντούν στις βενετικές πηγές, οι οποίες μας διασώζουν σημαντικά στοιχεία για την ιστορία τους. Πρόκειται για τα χωριά του διαμερίσματος Χρυσοχούς, Μιρμικόφου και Άγιος Ισίδωρος. Στα χωριά αυτά υπάρχουν ορθόδοξοι ναοί, αλλά τουλάχιστον για το χωριό Μιρμικόφου μερικά ανέκδοτα έγγραφα μάς πληροφορούν και για τον Βενετό φεουδάρχη του.

Τόσο το χωριό Άγιος Ισίδωρος όσο και το Μιρμικόφου απαντούν και στους τρεις καταλόγους με τα χωριά της Κύπρου, που είχαν συνταχθεί κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας στη μεγαλόνησο, καθώς και στην απογραφή που είχε διενεργηθεί το 1565 και περιελάμβανε τους ελεύθερους καλλιεργητές (francomati) αρσενικού γένους. Το Μιρμικόφου το συναντούμε στους βενετικούς καταλόγους ως Mirmicodu και στην απογραφή του 1565 ως Μirmicothu ενώ στην απογραφή του 1881, λίγο πριν την έλευση των Άγγλων, απαντά ως Mirmikofou. Το 1565, το χωριό Μιρμικόφου είχε 41 κατοίκους αρσενικού γένους φραγκομάτους και το 1881 ο πληθυσμός του ανερχόταν στα 38 άτομα, γεγονός που σημαίνει ότι είχε ελαττωθεί, αφού στα 1565 περιλαμβάνονταν μόνο οι αρσενικού γένους ελεύθεροι καλλιεργητές και ήταν μόνο 41, ενώ το 1881 γενικά ο πληθυσμός του, άνδρες και γυναίκες, ήταν μόνο 38. Ο μεικτός οικισμός του Μιρμικόφου εγκαταλείφθηκε το 1946. Στο έρημο χωριό σήμερα σώζεται εκκλησία της Αγίας Μαρίνας με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στο 16ο αιώνα.

Ο Άγιος Ισίδωρος, το χωριό που φέρει το όνομα του αγίου προστάτη των γάτων- τουλάχιστον όπως αναφέρεται στον ελλαδικό χώρο- απαντά στους τρεις βενετικούς καταλόγους των χωριών της Κύπρου ως San Sidero, San Sidiro, Ιsidoros και στη βενετική απογραφή του 1565 ως San Sidero και είχε 29 αρσενικού γένους ελεύθερους καλλιεργητές, τους αποκαλούμενους φραγκομάτους. Στην απογραφή του 1881, λίγο πριν την εκπνοή της περιόδου της τουρκοκρατίας, το χωριό στην απογραφή σημειώνεται ως Άγιος Ισίδωρος και παρουσιάζει αύξηση του πληθυσμού αφού καταγράφονται σ' αυτό 70 κάτοικοι άνδρες και γυναίκες. Είναι σημαντικό, επίσης, να αναφέρουμε ότι και στον περίφημο χάρτη της Κύπρου του 1542, τον οποίο οφείλουμε στον Κύπριο μηχανικό και περίφημο κατασκευαστή γεφυριών στη Βενετία, Λεωνίδα Αττάρ, σημειώνονται τόσο το Μιρμικότου (Mirmicodu) όσο και ο Άγιος Ισίδωρος (San Sid(e)ro).

Ένα μέρος των κατοίκων του Αγίου Ισιδώρου και του Μιρμικόφου φαίνεται να είχαν ήδη εξισλαμιστεί κατά τον 18ο αιώνα αφού το 1825 αναφέρονται ως μωαμεθανοί. Ας σημειωθεί ότι το γειτονικό χωριό Στενή, οικισμός ο οποίος σαφώς δημιουργήθηκε κατά τους νεότερους χρόνους, εύλογα δεν υπάρχει σε καμία βενετική πηγή. Ωστόσο, τα πιο πάνω στοιχεία για τα δύο χωριά Άγιος Ισίδωρος και Μιρμικόφου μάς οδηγούν στο συμπέρασμα ν' αναζητήσουμε σ' αυτά τα δύο χωριά και κυρίως στο πλησιέστερο χωριό Άγιος Ισίδωρος τους πρόδρομους οικισμούς του χωριού Στενή. Σύμφωνα με όσα διέσωσε η προφορική παράδοση, όσοι δεν ασπάσθηκαν το Ισλάμ, δηλαδή οι εναπομείναντες ορθόδοξοι κάτοικοι του Αγίου Ισιδώρου, μετακινήθηκαν σε γειτονική περιοχή και έτσι δημιουργήθηκε ο νεότερος οικισμός με το όνομα Στενή. Σύμφωνα με μια εκδοχή, το χωριό Στενή φέρει το όνομα αυτό λόγω της στενής τοποθεσίας στην οποία είναι οικοδομημένο, την οποία διασχίζει ένα ρυάκι. Η Στενή αναφέρεται σε πηγή το 1832 και η γραπτή αυτή μαρτυρία είναι έως σήμερα και η παλαιότερη μνεία για το εν λόγω χωριό. Δεν αποκλείεται ο οικισμός της Στενής να δημιουργήθηκε όχι μόνο από ορθόδοξους κατοίκους του Αγίου Ισιδώρου αλλά και από κατοίκους προερχόμενους από το γειτονικό Μιρμικόφου.

Ο φεουδάρχης του Μιρμικόφου

Τα περισσότερα, όμως, στοιχεία τα οποία έχουμε εντοπίσει, κατά τη διάρκεια των ερευνών μας, αφορούν στο χωριό Μιρμικόφου και συγκεκριμένα για τον Βενετό φεουδάρχη του χωριού. Αλήθεια, ποιος ήταν αυτός ο Βενετός και πώς κατόρθωσε να αποκτήσει αυτό το χωριό που γειτνιάζει με την περίφημη μονή της Παναγίας της Χρυσολάκουρνας ως φέουδο; O φεουδάρχης αυτός ονομαζόταν Ιωάννης Bragadin και ας σημειωθεί ότι δεν είχε καμιά σχέση με τον μετέπειτα ηρωομάρτυρα και υπερασπιστή της Αμμοχώστου το 1571. Ο φεουδάρχης Ιωάννης Bragadin δεν ήταν τυχαίο πρόσωπο αφού ο πατέρας του, Ιερώνυμος Bragadin, ήταν επίτροπος (procuratore) του Αγίου Μάρκου. Στις 16 Σεπτεμβρίου 1563, το Συμβούλιο των Δέκα μετά από διαβούλευση αποφάσισε σχετικά με αίτημα που είχε υποβάλει ο Ιωάννης Bragadin, υιός του αείμνηστου επιτρόπου Ιερώνυμου Bragadin. Η απόφαση του συμβουλίου αφορούσε σε παραχώρηση άδειας στον φεουδάρχη να πωλήσει δύο χωριά, τα οποία κατείχε ως φέουδα στην Κύπρο. Τα δύο αυτά χωριά ήταν το χωριό Μάλλουρα (Malura) στη Μεσαορία και το Μιρμικότου (Mirmicodu). Σημειώνουμε ότι η Μάλλουρα είχε παραχωρηθεί στον Mutio Costanzo, από τον ίδιο τον βασιλιά Ιάκωβο Β΄Lusignan ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες, τις οποίες του είχε προσφέρει.

Δεν αποκλείεται ο Ιωάννης Bragadin να κατάγεται από τον βενετικό κλάδο των Bragadin που είχε εγκατασταθεί από πολύ ενωρίς στην Κύπρο και είχε κληρονομήσει τα φέουδα αυτά από τους προγόνους του. Ο χρονικογράφος μας, Γεώργιος Βουστρώνιος, αναφέρεται στον Νικόλαο Bragadin τον οποίο αποκαλεί Περγαντή - που διέμενε στην Κύπρο κατά την περίοδο 1440-1441 και στον Λουκά Bragadin και στις δύο αδελφές του, Κλαίρη και Μαριέττα, που είχαν κληθεί να δηλώσουν υποταγή στη βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο, για τα φέουδα που κατείχαν. Προφανώς τα φέουδα αυτά να τους είχαν παραχωρηθεί από τον βασιλιά Ιάκωβο Β΄ Lusignan.

To Συμβούλιο των Δέκα έδινε τελικά άδεια στον Ιωάννη Bragadin να πωλήσει ο ίδιος προσωπικά τα δυο χωριά τα οποία κατείχε στην Κύπρο ως φέουδα, των οποίων η πώληση και η αγορά έπρεπε να γίνει σύμφωνα με τους νόμους. Τα χρήματα από την πώληση των δύο χωριών έπρεπε στη συνέχεια να τα παραλάβουν οι Βενετοί ρέκτορες στην Κύπρο και να τα στείλουν στο Θησαυροφυλάκιο (zecca) της Βενετίας και να τοκίζονται με 3%. Το συμβούλιο έδινε εντολή όπως οι ρέκτορες στην Κύπρο και στο μέλλον όταν παραχωρούσαν άδεια σε κάποιους φεουδάρχες να πωλούν τα χωριά τους όπως τα στοιχεία αυτά καταγράφονται σ' ένα πρακτικό (libro) στην καγκελλαρία, στο οποίο βιβλίο θα μπορούσε να γίνεται ενημέρωση ή και έλεγχος.

Το αίτημα

Έχουμε εντοπίσει ευτυχώς και το ίδιο το αίτημα του Ιωάννη Bragadin και το γεγονός αυτό μας προσφέρει περισσότερα στοιχεία για ποιο λόγο επιθυμούσε ο φεουδάρχης να πωλήσει τα φέουδά του. Συνήθως, όπως έχουμε παρατηρήσει και σε άλλα παρόμοια αιτήματα, ένας ισχυρός λόγος για να επιτραπεί στους φεουδάρχες να πωλήσουν τα φέουδά τους ήταν η προικοδότηση των θυγατέρων τους και γενικά η οικονομική ενίσχυση της οικογένειάς τους. Αναφέρουμε ενδεικτικά την περίπτωση του φεουδάρχη Σκιπίωνα Costanzo, ο οποίος ζητούσε να πωλήσει το χωριό Αθηένου, το φέουδό του, για να καλύψει την προικοδότηση των τριών θυγατέρων του τις οποίες είχε παντρέψει στη Βενετία. Ο Ιωάννης Bragadin, όπως σημείωνε στο αίτημά του, όλη η περιουσία που είχε βρισκόταν στην Κύπρο αποτελούμενη από τρία χωριά και άλλες γαίες από τα οποία είχε ελάχιστα, όπως ισχυριζόταν, εισοδήματα και γι' αυτό επιθυμούσε να τα πωλήσει και να επενδύσει τα χρήματα στη Βενετία. Επίσης, όπως τόνιζε στο αίτημά του είχε μία θυγατέρα παντρεμένη με τέσσερα παιδιά και επιθυμούσε να τη στηρίξει οικονομικά για την ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών της.

Τα τρία χωριά φέουδα που κατείχε στην Κύπρο ήταν το Μιρμικόφου, η Μάλλουρα και το χωριό Apomichiarichi. To τρίτο χωριό δεν κατορθώσαμε να το ταυτίσουμε, αλλά ούτε και έχουμε συναντήσει σε καμιά πηγή εκδομένη ή ανέκδοτη το εν λόγω χωριό. Στα τρία αυτά χωριά του Ιωάννη Bragadin, όπως ο ίδιος αναφέρει, υπήρχαν καλλιέργειες και παραγωγή λιναριού και βαμβακιού. Όπως ο ίδιος έγραφε στο αίτημά του, εάν εξασφάλιζε την άδεια από το Συμβούλιο των Δέκα για την πώληση των τριών χωριών του, δεν θα ήταν μόνο μία δίκαιη και ενάρετη πράξη αλλά επιπρόσθετα, τόσο ο ίδιος όσο και οι απόγονοί του, θα ήταν ευγνώμονες στη Γαληνοτάτη.

Ποιος ήταν ο φεουδάρχης

Έχουμε παρατηρήσει πως όταν οι φεουδάρχες απευθύνονται στις βενετικές αρχές, πάντοτε αναφέρονται στα τυχόν οικονομικά προβλήματά τους και πάντοτε δηλώνουν πιστοί υπήκοοι στη Γαληνοτάτη. Ο φεουδάρχης Ιωάννης Bragadin δεν ήταν μόνο γιος του επιτρόπου του Αγίου Μάρκου Ιερώνυμου Bragadin, αλλά και εγγονός του πλουσιότερου Κύπριου της εποχής, Ιακώβου Negron, αφού η μητέρα του Ιωάννη ήταν θυγατέρα του. Ο ίδιος ο παππούς του είχε μάλιστα καταβάλει 37.700 δουκάτα για ν' αγοράσει το εύφορο χωριό Παλαίκυθρο για τους εγγονούς του Ιωάννη και Θωμά, ενώ το Λευκόνοικο το έδωσε προίκα στη μητέρα τους.

Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς έγινε με τα χωριά του Ιωάννη Bragadin για τα οποία έλαβε άδεια το 1563 για να τα πωλήσει. Κανένα άλλο έγγραφο δεν έχουμε εντοπίσει για να μας διαφωτίσει σχετικά. Γνωρίζουμε όμως μετά βεβαιότητας ότι ο φεουδάρχης Ιωάννης Bragadin είχε ηγηθεί ενός σώματος 300 στρατιωτών τους οποίους ο ίδιος πλήρωνε και μαζί τους υπερασπίστηκε τη Λευκωσία το 1570, όταν την πολιορκούσαν οι Οθωμανοί. Τελικά δε γνωρίζουμε εάν ο φεουδάρχης του Μιρμικόφου φονεύθηκε ή αιχμαλωτίστηκε μετά την άλωση της Λευκωσίας από τους Οθωμανούς. Το 1575, είχε απελευθερωθεί από την αιχμαλωσία ένας Θωμάς Βragadin, και μάλλον πρέπει να πρόκειται για τον αδελφό του Ιωάννη.

Ίσως και να μην πληροφορηθούμε ποτέ ποιο ήταν το τέλος του φεουδάρχη Ιωάννη Bragadin, ούτε βέβαια πώς ακριβώς ήταν το πραγματικό όνομα του χωριού Μορμικόφου αφού μας έχει παραδοθεί παραφθαρμένο. Στις βενετικές πηγές απαντά ως Mirmicodu και το 1881 ως Mirmicofou. Πρόκειται πραγματικά για ευτυχή συγκυρία η εντόπιση στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας των δύο εγγράφων για το Μιρμικόφου, δηλαδή, του αιτήματος του φεουδάρχη στο Συμβούλιο των Δέκα και η σχετική απόφαση, αφού έφεραν νέα στοιχεία στο φως για ένα χωριό το οποίο εγκαταλείφθηκε παντελώς εδώ και 68 χρόνια. Ο φεουδάρχης Ιωάννης Bragadin πρέπει να είχε φροντίσει μάλλον και για τις τοιχογραφίες της Αγίας Μαρίνας, που η μισοσβησμένη επιγραφή στον ανατολικό τοίχο, στα βόρεια της αψίδας δεν μας επιτρέπει να το επαληθεύσουμε. Ο φεουδάρχης του Μιρμικόφου θα επισκέφθηκε και θα έμεινε πολλές φορές στο φέουδό του, θα επιθεώρησε τα εκεί υποστατικά του, τις φυτείες λιναριού και βαμβακιού καθώς και τους δουλοπαροίκους και μίσθαργούς του και θα διέσχισε το χωριό Άγιος Ισίδωρος, το οποίο συναντούμε στις βενετικές πηγές ως San Sidero. H έκταση, στην οποία οικοδομήθηκε μετέπειτα, περίπου στα τέλη του 18ου ή και αρχές του 19ου αιώνα το χωριό Στενή, ίσως και ν' ανήκε στο φέουδο του Bragadin, αφού συνήθως μαζί με το χωριό που αποτελούσε φέουδο ανήκε και η γύρω περιοχή στον φεουδάρχη. Τέλος, πολύ πιθανόν ο φεουδάρχης Ιωάννης Bragadin ν' άναψε κι ένα κερί στη μονή της Παναγίας της Χρυσολάκουρνας που γειτνιάζει με το Μιρμικόφου...