Γράφει η Νάσα Παταπίου

Ο Άγιος Θεόδωρος, το Πατρίκι, η Μέλια και η Έλισση, χάρη στα στοιχεία που μας έδωσαν οι πηγές, αρχειακές και μη, εμφανίστηκαν μπροστά μας ως μια τεράστια τοιχογραφία και ως διά μαγείας γίναμε κοινωνοί της ιστορίας τους, σχεδόν πριν από πέντε αιώνες

Κάθε χωριό της Κύπρου έχει και την ιστορία του, μικρή ή μεγάλη, ανάλογα εάν ήταν οικοδομημένο στην ενδοχώρα ή εάν ήταν παράκτιο. Τα χωριά της ενδοχώρας, εάν ήταν ορεινά, η ζωή σ' αυτά ήταν περισσότερο δύσκολη για την εξασφάλιση της καθημερινής τροφής. Τα παράκτια χωριά, για παράδειγμα, βίωσαν περισσότερες πειρατείες και ληστρικές επιδρομές σε άλλες εποχές από κουρσάρους και γενικά εχθρούς. Κάποια χωριά κτυπήθηκαν από πανώλη ή άλλες επιδημίες ή ερημώθηκαν και άλλων οι κάτοικοι με την πάροδο των ετών μετακινήθηκαν σε άλλους οικισμούς ή οικοδόμησαν νέους. Επίσης, σε κάποια χωριά μειώθηκε ή και αυξήθηκε ο πληθυσμός τους. Συχνά τα χωριά της Κύπρου μαστίζονταν από επιδημίες, ανομβρίες, επιδρομές ακρίδας που είχαν ως επακόλουθο τις σιτοδείες και την πείνα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν, όμως, και τα στοιχεία τα σχετικά με τους φεουδάρχες των χωριών της Κύπρου, όταν βέβαια ίσχυε το φεουδαρχικό σύστημα, δηλαδή κατά τη Φραγκοκρατία και τη Βενετοκρατία, τα οποία μας αποκαλύπτονται σιγά-σιγά με την αρχειακή έρευνα ή και συμπληρώνονται κάποια στοιχεία στα ήδη γνωστά που έχουν δημοσιευτεί. Τα στοιχεία επίσης τα οποία μάς γνωστοποιούνται για κάποια χωριά που χάθηκαν για πάντα με το πέρασμα του χρόνου, ίσως να παρουσιάζουν ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αφού οι πηγές φέρνουν στην επιφάνεια, στο φως, τη δυνατότητα να γνωρίσουμε την άγνωστη ιστορία τους.

Μία δικαστική υπόθεση που σχετίζεται με τέσσερα χωριά τα οποία ανήκαν στην ίδια οικογένεια φεουδαρχών εμπλουτίζει τις γνώσεις μας σχετικά με τα χωριά αυτά. Πρόκειται για τέσσερα χωριά της χερσονήσου Καρπασίας: τον Άγιο Θεόδωρο, το Πατρίκι, τη Μέλια και την Έλισση. Ας σημειωθεί ότι τα δυο χωριά Μέλια και Έλισση δεν υφίστανται πλέον παρά μόνο ως τοπωνύμια και ίσως στον χώρο τους να υπάρχουν ίχνη ερειπίων. Η Μέλια Καρπασίας, και όχι όπως εσφαλμένως ταυτίστηκε στο παρελθόν με τη Μηλιά Αμμοχώστου, αναφέρεται έως τις αρχές του 17ου αιώνα και φαίνεται να έσβησε κατά τις αρχές του 19ου αιώνα. Θα αναρωτηθεί κάποιος πού ήταν άραγε οικοδομημένο αυτό το χωριό, το οποίο μας γίνεται γνωστό από τα βενετικά έγγραφα και από την προφορική παράδοση; Όπως μας έχουν πληροφορήσει, η θέση του χωριού αυτού ήταν μεταξύ της περιοχής της αποκαλούμενης Μερσινερής, του Τρικώμου και του Μπογαζιού. Εκεί, τουλάχιστον μέχρι την τουρκική εισβολή, υπήρχαν ίχνη ερειπίων και η περιοχή του πάλαι ποτέ χωριού ήταν γνωστή με το τοπωνύμιο Μέλια (Μeglia). H Έλισση γειτνίαζε με τα χωριά Άγιος Συμεών και Άγιος Ανδρόνικος Καρπασίας και φαίνεται να ερημώθηκε στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ου αιώνα. Πολλοί κάτοικοι του χωριού μετακινήθηκαν μάλλον στον Άγιο Ανδρόνικο αφού περιουσία και κτήματα της Έλισσης ανήκαν σ' αυτούς. Εκεί, υπήρχαν αγροτόσπιτα και ίχνη ερειπίων έως και την τουρκική εισβολή.

Η δωρεά του Ιακώβου Β΄ Lusignan

Σύμφωνα με όσα καταγράφει ο ιστορικός Φλώριος Βουστρώνιος, ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος Β΄ Lusignan είχε παραχωρήσει τα τρία χωριά της Καρπασίας Άγιο Θεόδωρο, Πατρίκι και Έλισση στον Γενουάτη Gaettaneo Negron, τα οποία, σύμφωνα με τη δωρεά, στη συνέχεια θα ανήκαν κληρονομικά στους αρσενικού γένους απογόνους του. Μια άλλη πληροφορία για τον Gaettaneo Negron αντλούμε από ένα έγγραφο του Βατικανού, με ημερομηνία 1η Ιουνίου 1468. Ο βασιλιάς Ιάκωβος Β΄, σύμφωνα με το πιο πάνω έγγραφο, ένεκα των υπηρεσιών που του είχε προσφέρει ο Negron, του εκμίσθωσε τους τέσσερις δασμούς για το κρασί (les quatre gabelles du vin) που εισαγόταν στην Αμμόχωστο, χωρίς να γίνεται αντιληπτό ποίοι ήταν αυτοί οι τέσσερις δασμοί για το κρασί.

Όπως τεκμηριώνεται από τις πηγές, απόγονος του Gattaneo Negron είναι αναμφισβήτητα ο Ιάκωβος Negron, o οποίος αναφέρεται ως ένας από τους πιο πλούσιους, εάν όχι ο πλουσιότερος, Κύπριος της εποχής του. Είχε, όπως αναφέρεται σε σύγχρονη πηγή, το μεγαλύτερο ετήσιο εισόδημα το οποίο ανερχόταν στο ύψος των χιλίων εξακοσίων δουκάτων. Επίσης, ο Ιάκωβος Negron είχε ιδιόκτητη μια νάβα που έφερε το όνομά του, Negrona, με την οποία μετέφερε εμπορεύματα στη Βενετία όπως βαμβάκι και σιτηρά. Ο γενουατικής καταγωγής ιππότης Ιάκωβος Negron νυμφεύθηκε την Ιωάννα Costanzo από την ομώνυμη οικογένεια, της οποίας κάποια μέλη εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο επί εποχής του Ιακώβου Β΄ Lusignan και έλαβαν φέουδα από τον ίδιο και υψηλές θέσεις στο βασίλειο.

Ο πλούσιος αυτός φεουδάρχης δεν αρκέσθηκε μόνο σ' αυτά τα φέουδα που είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του, τα οποία προέρχονταν από τον τελευταίο Φράγκο βασιλιά της Κύπρου, αλλά προχώρησε στη συνέχεια, εφόσον τού το επέτρεπε η οικονομική του ευρωστία, και αγόρασε και άλλα χωριά. Απέκτησε έτσι στη συνέχεια ως φέουδο τη Μέλια Καρπασίας, η οποία ωστόσο πρέπει να περιλαμβανόταν στη δωρεά του βασιλιά Ιακώβου Β΄, αν και δεν αναφέρεται, αλλά το γεγονός αυτό τεκμηριώνεται στα έγγραφα τα σχετικά με τη διεκδίκηση των χωριών αυτών από τη χήρα του Ιακώβου Negron. Tο έτος 1521, ο Ιάκωβος Negron αγόρασε επίσης την Πέτρα Σολέας, το 1522 το Λευκόνοικο στη Μεσαορία και το 1529 το Παλαίκυθρο, στο διαμέρισμα Λευκωσίας, το αποκαλούμενο τότε viscontado, επειδή στη Λευκωσία είχε την έδρα του ο βισκούντης (visconte). Ο Ιάκωβος Negron, για ευνόητους λόγους, θέλησε επίσης να συνδεθεί μ' επιγαμίες η οικογένειά του με ισχυρές βενετικές οικογένειες. Μια θυγατέρα του παντρεύτηκε το 1514 τον Ιάκωβο di Donato Corner και μία άλλη, η Κατερίνα, τον Ιερώνυμο, υιό του Vettor Bragadin. Στην Κατερίνα είχε, μάλιστα, παραχωρήσει ο πατέρας της ως προίκα το Λευκόνοικο. Επίσης, ο Ιάκωβος Negron είχε παραχωρήσει στους εγγονούς του, Ιωάννη και Θωμά Bragadin, το χωριό Παλαίκυθρο.

Σε μια άλλη ανέκδοτη πηγή με ημερομηνία 16 Μαρτίου 1519, επικυρωνόταν από το Συμβούλιο των Δέκα η απελευθέρωση από τον Ιάκωβο Negron τριών παροίκων από τα φέουδά του. Επρόκειτο για τον Μαρίνο του Κωστή από τον Άγιο Θεόδωρο, τον Τουμαζή του Τζώρτζη από την Έλισση και τον Πιερή της Μαριγούς από την Μέλια. Μετά το θάνατο του Ιακώβου Negron, που είχε επισυμβεί το 1532, εξαιτίας του ότι ο ίδιος δεν είχε αποκτήσει αρσενικού γένους απογόνους, η Δημοκρατία της Βενετίας έχοντας εξουσία στα φέουδα αφαίρεσε τα τέσσερα χωριά-φέουδα στη χερσόνησο της Καρπασίας, Άγιο Θεόδωρο, Πατρίκι, Έλισση και Μέλια, από τα περιουσιακά του στοιχεία.

Η χήρα όμως του Ιακώβου Negron, Ιωάννα Costanzo Negron, διεκδίκησε δικαστικώς τα τέσσερα χωριά γιατί της ανήκαν ως προίκα και περιουσία του αοιδίμου συζύγου της. Ταυτόχρονα, όπως φαίνεται, διεκδίκησε τα τέσσερα χωριά και η θυγατέρα της Κατερίνα Negron Bragadin εκπροσωπώντας και τον υιό της, Ιωάννη Bragadin. H βενετική διοίκηση της Κύπρου μετά από δικαστική απόφασή της, η οποία βασίστηκε στις Ασσίζες και τους νόμους της Κύπρου, δικαίωσε τελικά τη χήρα του Ιακώβου Negron, Ιωάννα, και ζήτησε την επικύρωση της απόφασης από το Συμβούλιο των Δέκα. Το Συμβούλιο των Δέκα με απόφασή του, ημερομηνίας 8 Αυγούστου 1532, επικύρωσε την απόφαση των Βενετών ρεκτόρων της Κύπρου που δικαίωνε τη χήρα Ιωάννα και στρεφόταν εναντίον της θυγατέρας της Κατερίνας, η οποία, επίσης, είχε διεκδικήσει και αυτή τα τέσσερα προαναφερόμενα χωριά.

Άγιος Θεόδωρος και Πατρίκι

Κατά περίεργο τρόπο, ενώ ο Φλώριος Βουστρώνιος αναφέρει στην ιστορία του ότι τα χωριά Άγιος Θεόδωρος και Πατρίκι είχαν παραχωρηθεί κληρονομικώς στον Gaettaneo Negron και στους αρσενικού γένους απογόνους του, μνημονεύει στη συνέχεια ότι τα χωριά παραχωρήθηκαν σε άλλο πρόσωπο. Συγκεκριμένα, σημειώνει ότι τα χωριά Άγιος Θεόδωρος, Πατρίκι, Παλαιομέτοχο, Κλαυδιά, Δορά και Χιτός παραχωρήθηκαν στον Γαβριήλ Gentil. Έγγραφο του Βατικανού, ημερομηνίας 23 Δεκεμβρίου 1468, επιβεβαιώνει ωστόσο την παραχώρηση των χωριών Αγίου Θεοδώρου, Παλαιομετόχου και Κλαυδιών στον Γαβριήλ Gentil. Ποιος ήταν όμως ο Γαβριήλ Gentil; Πρόκειται για τον προσωπικό γιατρό του τελευταίου Φράγκου βασιλιά, Ιακώβου B΄Lusignan, ο οποίος μετά τον θάνατο του βασιλιά, συνέχισε να βρίσκεται στην υπηρεσία της βασίλισσας. Δολοφονήθηκε άγρια στις 15 Νοεμβρίου 1473, στο βασιλικό μέγαρο, στην Αμμόχωστο, από τη φατρία που με κανένα τρόπο δεν επιθυμούσε η Κύπρος να περάσει στην εξουσία των Βενετών. Πολύ πιθανόν μετά τη δολοφονία του Gentil τα δυο χωριά Άγιος Θεόδωρος και Πατρίκι να επανήλθαν στην ιδιοκτησία του Gaettano Negron αφού συνέχισαν ν' αποτελούν φέουδα, όπως ήδη σχολιάσαμε, της οικογένειας Negron και κατά τη Βενετοκρατία.

Τσιβιτάνοι και μπανιέροι

Ανέκδοτη πηγή προερχόμενη από το Κρατικό Αρχείο της Βενετίας όχι μόνο αναφέρεται στα τότε υφιστάμενα χωριά της Καρπασίας, αλλά και στα ονόματα, τον μισθό και την καταγωγή των τσιβιτάνων και μπανιέρων που υπηρετούσαν σ' αυτά. Σημειώνουμε ότι τόσο οι τσιβιτάνοι όσο και οι μπανιέροι ήταν υπεύθυνοι για την εκτέλεση των δημοσίων καθηκόντων στα ίδια τα χωριά και διορίζονταν από τους επαρχιακούς διοικητές. Για παράδειγμα ο διοικητής της χερσονήσου Καρπασίας, που ονομαζόταν βάιλος, διόριζε σε κάθε χωριό έναν τσιβιτάνο και έναν μπανιέρο για τον προαναφερόμενο σκοπό. Επίσης, ο μπανιέρος υπαγόταν στον τσιβιτάνο που φαίνεται ότι είχε περισσότερες εξουσίες. Θα μπορούσαμε κατά κάποιο τρόπο να πούμε ότι ο τσιβιτάνος αντιστοιχούσε με τον χωροφύλακα και ο μπανιέρος με τον αγροφύλακα.

Το σημαντικό αυτό έγγραφο με τους διορισμούς τσιβιτάνων και μπανιέρων μάς προσέφερε τα ακόλουθα στοιχεία σχετικά με τα τέσσερα χωριά της Καρπασίας, που ανήκαν στην οικογένεια του Ιάκωβου Negron. Κατά τα έτη 1562 έως 1563 υπηρετούσε στον Άγιο Θεόδωρο ως τσιβιτάνος ο Δανίλης του Μιχάλη από τον Άγιο Θεόδωρο με μισθό εκατό βυζάντια και ως μπανιέρος ο Κλήμης του Νικολή με μισθό ενενήντα βυζάντια. Στο Πατρίκι, υπηρετούσε ως τσιβιτάνος ο Αλέξανδρος του παπά-Πέτρου από το Πατρίκι με μισθό εξήντα πέντε βυζάντια και ως μπανιέρος ο Φραγκίσκος του Περή (Perin) από το ίδιο χωριό, με μισθό εξήντα τέσσερα βυζάντια. Στο χωριό Μέλια, που δεν υφίσταται πλέον, υπηρετούσε την ίδια εποχή ως τσιβιτάνος ο Νικολίνος του Βασίλη από τη Μέλια με μισθό εξήντα βυζάντια και μπανιέρος ο Λαυρέντιος (Lorenzo) του Ιωσήφη, επίσης από το ίδιο χωριό με μισθό εξήντα δουκάτα. Τέλος, στο χωριό Έλισση που και αυτό έσβησε με την πάροδο των ετών υπηρετούσε ως τσιβιτάνος ο Ανδρέας του Λοή από τον Άγιο Θεόδωρο, με μισθό εξήντα βυζάντια και ως μπανιέρος υπηρετούσε ο Πιερής του Ζία από το χωριό Eυκαλίδα, γνωστό σήμερα ως Αυγολίδα.

Τα τέσσερα χωριά της Καρπασίας, Άγιος Θεόδωρος, Πατρίκι, Μέλια και Έλισση, χάρη στα στοιχεία που μας έδωσαν οι πηγές, αρχειακές και μη, εμφανίστηκαν μπροστά μας ως μια τεράστια τοιχογραφία και ως διά μαγείας γίναμε κοινωνοί της ιστορίας τους, σχεδόν πριν από πέντε αιώνες...