Συνέντευξη στη Γεωργία Ψαριά

Πέντε και πλέον χρόνια δουλειάς. Έρευνα, καταγραφή των κοινών λέξεων. Ο Ιάκωβος Χατζηπιερής εντόπισε τις λέξεις που προέρχονταν στην ε/κ διάλεκτο από την τουρκική και ο Ορχάν Καπατάς τις λέξεις που προέρχονταν στην τ/κ διάλεκτο από την ελληνική. Αποτέλεσμα; Το "Κοινό Λεξικό της Ε/κ και Τ/κ Διαλέκτου", απώτερος στόχος του οποίου είναι η διάσωση του κοινού πλούτου που τείνει να χαθεί, η ανάδειξη των κοινών γλωσσικών δεσμών και η προώθηση της κοινής και ειρηνικής συμβίωσης μέσα από την προβολή των στοιχείων που μας ενώνουν. Σε συνέντευξή του στον "Π", ο κ. Χατζηπιερής μιλά για την απόφαση συγγραφής του κοινού λεξικού, αλλά και για τις 3.425 κοινές λέξεις που έχουν εντοπιστεί ανάμεσα στην ε/κ και την τ/κ διάλεκτο

Πώς γεννήθηκε η ιδέα για τη συγγραφή ενός κοινού λεξικού της ε/κ και τ/κ διαλέκτου;

Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στο τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών του ΠΚ διαπίστωσα για πρώτη φορά το μέγεθος της επίδρασης της τουρκικής γλώσσας στην κυπριακή διάλεκτο. Γνώριζα βέβαια, όπως κάθε Κύπριος, ότι πολλές λέξεις της καθημερινότητας είχαν τουρκική ρίζα. Ωστόσο, η επαφή μου με την ιστορική καταγωγή και την ετυμολογία πολλών λέξεων της κυπριακής διαλέκτου μού δημιούργησε για πρώτη φορά την πρόκληση για περαιτέρω έρευνα, στηριγμένη σε γλωσσολογικά-επιστημονικά τεκμήρια. Όταν το 2003 άνοιξαν τα οδοφράγματα και Ε/Κ και Τ/Κ άρχισαν να έχουν μια πιο ελεύθερη και στενή επαφή, διαπίστωσα ότι πολλοί εξ ημών αναζητούσαν λέξεις με τουρκική ρίζα προκειμένου να γίνουν πιο κατανοητοί στους Τ/Κ. Αντίστοιχα, οι Τ/Κ έψαχναν λέξεις με στόχο να γίνουν πιο κατανοητοί σε μας. Αυτή η προσπάθεια χαρακτήριζε, κυρίως, ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας. Οι νεότεροι χρησιμοποιούσαν, και εξακολουθούν να χρησιμοποιούν, την αγγλική ως κοινή γλώσσα συνεννόησης. Η προσπάθεια λοιπόν για αναζήτηση κοινού κώδικα επικοινωνίας, όπως την παρατηρούσα να συντελείται ζωντανά και καθημερινά, έκανε πιο δυνατή την πρόκληση και με οδήγησε σε μια πιο στοχευμένη προσπάθεια, που δεν ήταν άλλη από τον εντοπισμό των κοινών λέξεων της κυπριακής διαλέκτου, των λέξεων δηλαδή που έχουν για τους Ε/Κ και τους Τ/Κ την ίδια ή περίπου την ίδια σημασία. Άρχισα τότε να μαζεύω διάφορα λεξικά και παράλληλα στο πανεπιστήμιο έδωσα έμφαση σε μαθήματα που αφορούσαν τα γλωσσικά δάνεια από την τουρκική. Η πρώτη μου εξόρμηση προς τις κατεχόμενες περιοχές, αμέσως μετά το άνοιγμα των οδοφραγμάτων, ήταν σε βιβλιοπωλείο. Εκεί εντόπισα τα κατάλληλα λεξικά και ήμουν ιδιαίτερα τυχερός αφού ο φίλος μου Αχμέτ, υπεύθυνος του βιβλιοπωλείου, με ενημέρωνε και με εφοδίαζε με τα κατάλληλα βιβλία. Εκεί στο βιβλιοπωλείο γνωρίστηκα για πρώτη φορά με τον συνεργάτη μου Ορχάν Καπατάς, καθηγητή Ιστορίας, Γεωγραφίας και Γλώσσας, με ειδικότητα στην παλαιά τουρκική. Την εποχή εκείνη ο Ορχάν έγραφε το "Ετυμολογικό Λεξικό της Τ/κ Διαλέκτου". Αφού γνωριστήκαμε μου πρότεινε, εάν ήθελα, να τον βοηθήσω στο θέμα των ελληνικών δανείων στην τ/κ διάλεκτο. Μελετώντας το υλικό του Ορχάν, μου γεννήθηκε η ιδέα να γράψουμε κάτι που να αφορά τα κοινά δάνεια μεταξύ της ε/κ και τ/κ διαλέκτου. Έτσι, εκδίδοντας το πρώτο του λεξικό, ο Ορχάν συνάντησε την πρότασή μου για το επόμενο λεξικό.

Πέντε χρόνια έρευνα

Πόσο διήρκεσε η έρευνα και η καταγραφή των κοινών λέξεων;

Η καταγραφή κάλυψε μια περίοδο πέντε και πλέον χρόνων. Αφού μαζέψαμε αρκετό υλικό δημιουργώντας, σε πρώτο στάδιο, μια κοινή τράπεζα λέξεων, ξεκινήσαμε να δουλεύουμε ο καθένας ξεχωριστά. Εγώ εντόπισα τις λέξεις που προέρχονταν στην ε/κ διάλεκτο από την τουρκική και ο Ορχάν τις λέξεις που προέρχονταν στην τ/κ διάλεκτο από την ελληνική. Ακολούθως ανταλλάξαμε τις λέξεις και εργαστήκαμε και πάλι ξεχωριστά για την κατάταξη, την ετυμολογία και τον προσδιορισμό της ιστορικής καταγωγής των λέξεων. Ο Ορχάν ακολούθησε την τουρκική αλφαβητική σειρά κι εγώ την ελληνική. Έπειτα ερμηνεύσαμε ο καθένας τις λέξεις στη μητρική του γλώσσα. Κατά την ερμηνεία των λέξεων, γινόταν ταυτόχρονα γλωσσικός, ορθογραφικός και συντακτικός έλεγχος, παραπομπή σε ερμηνείες παλαιότερων, αλλά και νεότερων, λεξικογράφων, καταγραφή παραδειγμάτων κ.ά. Το δυσκολότερο μέρος της έρευνας αφορούσε την ετυμολόγηση των λέξεων, καθώς απαιτούσε τον εντοπισμό και τη μελέτη αρχαίων πηγών, τον παραλληλισμό τους με το υπό εξέταση λήμμα, την ταύτιση και την τεκμηρίωση. Ήταν μια επίπονη και μακρόχρονη προσπάθεια.

Συναντήσατε δυσκολίες κατά τη διάρκεια της ετοιμασίας του λεξικού; Και αν ναι, ποιες ήταν αυτές;

Αν και η συνεννόηση με τον Ορχάν γινόταν στην τουρκική γλώσσα, η συνεννόηση μέσω emails και η συνάντηση μία φορά την εβδομάδα στο βιβλιοπωλείο Is?k Kitabevi δεν ήταν καθόλου αρκετές για ένα τόσο σοβαρό εγχείρημα όπως αυτό της ετυμολόγησης. Ενόσω η έρευνα προχωρούσε, οι συναντήσεις έπρεπε να είναι καθημερινές και η εργασία να γίνεται ταυτόχρονα ώστε να επιλύονται άμεσα οι όποιες δυσκολίες και να προχωρεί η χρονοβόρα διαδικασία της ετυμολόγησης. Έτσι αποφάσισα να μεταβαίνω επί καθημερινής βάσεως στο σπίτι του Ορχάν. Αυτές οι συναντήσεις διήρκεσαν πέραν του ενός έτους. Προσωπικά συνάντησα μια πρόσθετη δυσκολία. Οι σπουδές μου ήταν στην τουρκολογία, με κατεύθυνση τη λογοτεχνία. Είχα επαφή με τη γλώσσα και τους κανόνες της, απέκτησα το γλωσσολογικό αισθητήριο και μιλούσα την τουρκική. Όμως, το ενδιαφέρον μου στο πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας χρειαζόταν να συνδυαστεί με την επιστήμη του λεξικογράφου. Ομολογώ πως η μελέτη της λεξικογραφίας κάλυψε τόσο χρόνο όσο και οι σπουδές μου στην τουρκολογία. Μια άλλη δυσκολία, ήσσονος σημασίας, προέκυψε από τις λιγοστές μας γνώσεις στην ηλεκτρονική τεχνολογία. Την εφαρμογή της ειδικής γραμματοσειράς των ελληνικών κυπριακών λέξεων μας την εγκατέστησε ηλεκτρονικά ο φίλος Γιώργος Γεωργίου. Έτσι μας έλυσε ένα μεγάλο πρόβλημα σχετικά με τον τρόπο μεταφοράς της φωνητικής γραφής στο πληκτρολόγιο.

Ποιος ήταν ο απώτερος στόχος και σε τι εξυπηρετεί η έκδοση του δικού σας λεξικού;

Απώτερος στόχος είναι να περισώσει και να διασώσει τον ιδιαίτερο, αλλά και τον κοινό γλωσσικό πολιτισμό, ο οποίος αποτελεί προϊόν μιας πολυετούς συμβίωσης Ε/Κ και Τ/Κ. Οι ποικίλοι γλωσσικοί αλληλοδανεισμοί προβάλλουν, πέραν του γλωσσικού πλούτου, τη δυνατότητα της γλώσσας να υπερβεί τις όποιες διαφορές μεταξύ των δύο κοινοτήτων και να αποτελέσει ένα από τα ισχυρότερα θεμέλια για την επίτευξη της ειρήνης στην Κύπρο. Αποτελεί, άλλωστε, κοινή διαπίστωση όλων των πολιτισμένων λαών ότι η γλώσσα αποτελεί τον πλέον σημαντικό συνεκτικό δεσμό ανάμεσα σε λαούς οι οποίοι είναι δυνατόν να παρουσιάζουν μεταξύ τους θρησκευτικές ή εθνικές διαφορές. Ο αλληλοδανεισμός και η παρείσφρηση λέξεων αποτελούν έναν φυσικό κανόνα που χαρακτηρίζει κάθε ζωντανή γλώσσα και κάθε ζωντανή διάλεκτο. Η ε/κ και η τ/κ διάλεκτος δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν εξαίρεση στον φυσικό αυτόν κανόνα. Το κοινό λεξιλόγιο αποτελεί το ισχυρότερο προϊόν μιας πολιτισμικής συμβίωσης και μιας πολιτισμικής διασταύρωσης τεσσάρων αιώνων στην Ανατολική Μεσόγειο. Ως εκ τούτου, η προσπάθειά μας εδράζεται στη βάση αυτών ακριβώς των δεδομένων: στη διάσωση του κοινού πλούτου που τείνει να χαθεί, στην ανάδειξη των κοινών γλωσσικών δεσμών και στην προώθηση της κοινής και ειρηνικής συμβίωσης Ε/Κ και Τ/Κ μέσα από την προβολή των στοιχείων που μας ενώνουν.

Οι κοινές λέξεις

Πόσες κοινές λέξεις έχετε εντοπίσει και από πού προέρχονται οι περισσότερες;

Σύμφωνα με τη δική μας έρευνα, έχουν εντοπιστεί 3.425 κοινές λέξεις ανάμεσα στην ε/κ και την τ/κ διάλεκτο. Πολύ πιθανόν να υπάρχουν και περισσότερες. Σίγουρα μια δεύτερη, επαυξημένη, έκδοση του λεξικού θα συμπεριλάβει κι άλλες λέξεις. Άλλωστε η έρευνά μας δεν σταμάτησε με την έκδοση αυτού του λεξικού. Αυτό έδωσε τον πρώτο καρπό μιας δουλειάς που είναι τόσο ζωντανή όσο και η γλώσσα. Συνεπώς, η εξέλιξη της γλώσσας επιβάλλει και την εξέλιξη και την ενίσχυση του περιεχομένου του λεξικού. Ωστόσο, σκοπός μας δεν είναι να ορίσουμε ποιες είναι οι περισσότερες. Η αριθμητική υπεροχή δεν προσδίδει κάποια αξία. Προσδίδει μια τάση ανεπαίσθητου, ίσως, ανταγωνισμού που αντιβαίνει τον σκοπό και τον στόχο του λεξικού. Σκοπός είναι να αντιληφθούμε ότι οι ζωντανοί λαοί, οι ζωντανές κοινωνίες και οι ζωντανές κοινότητες αναδεικνύουν με το ισχυρότερο όπλο τους, τον κώδικα επικοινωνίας, την αέναη εξέλιξη των ιδεών και του πολιτισμού τους. Λιγότερες λέξεις σημαίνει λιγότερες ιδέες. Φτωχότερη γλώσσα σημαίνει φτωχότερη σκέψη. Η διάσωση, λοιπόν, του κοινού γλωσσικού πλούτου της Κύπρου αποτελεί κέρδος και για τις μητρικές γλώσσες και εγγυάται την απρόσκοπτη πορεία της σκέψης, των ιδεών, της εξέλιξης, της προόδου και του μέλλοντος, που εύχομαι να φέρει στον τόπο μας την πολυπόθητη ειρήνη.

Πού κινείται περισσότερο η θεματική του λεξιλογίου; Μπορείτε να μας αναφέρετε κάποια παραδείγματα;

Η θεματική κινείται, κυρίως, πάνω σε λέξεις της καθημερινότητας, όπως τα επαγγέλματα, το φαγητό, η διασκέδαση κ.ά. Να σημειώσουμε πως πολλές από τις λέξεις αυτές δεν είναι σε χρήση πλέον, είτε στη μια είτε στην άλλη, είτε και στις δύο διαλέκτους. Πολλές λέξεις, όπως ιστορικοί, για παράδειγμα, όροι που αφορούσαν αξιώματα και διοικητικές υπηρεσίες κατά την Οθωμανική περίοδο έχουν εκλείψει. Π.χ. οι λέξεις ιμπράς, εμίνης, ζαΐμης. Κάποιες άλλες τείνουν να εξαφανιστούν, λόγω της μη χρήσης τους, ιδιαίτερα από τη νέα γενιά, και δεν είναι πλέον ευρέως γνωστές. Π.χ. για τους Ε/Κ οι λέξεις: τένγκιν, κίττα-κέλα / κίττα-κέλι, κουρτσούνιν / κουρτζούνιν, κουρούκλα, καρουκάς, φουτζάκκιν / ουτζάκκιν, ορμάνιν, ππαλάζιν, ττα(β)ούκκα, ττοπέ, ακκιπέττι, εξίκκοσσου, ζιαφέττιν και για τους Τ/Κ οι λέξεις aksona, afroza, aleftiri, gagorizigo, letsa, ling(i)ri, lollo. Κάποιες άλλες είναι ευρέως γνωστές και αναντικατάστατες. Π.χ. για τους Ε/Κ οι λέξεις: καφκάς, σου(β)άς, καζάνιν, ττεμπέλης, καλουψής και για τους Τ/Κ οι λέξεις: cakistes / cak?zdez, agrelli / ayrelli, gancelli. Ορισμένες από τις πιο ισχυρές λέξεις που χρησιμοποιούνται και από τις δυο διαλέκτους ευρέως, και που ο χρήστης, όποιος και να είναι, τις θεωρεί ταυτότητα του τόπου του είναι οι λέξεις: ππαλουζές / paluze, ζιβανία / zivaniya, κουμανταρία / gumandarya, τραχανάς / tarhana, κολοκάσιν / gologaz, χαλλούμιν / hellim, και πολλές άλλες. Μέσα στις τρεις γενικές ομάδες στις οποίες εντάσσονται οι λέξεις του λεξικού, δηλαδή: (α) τις ιστορικές, (β) τις μη ευρείας χρήσης και (γ) τις ευρέως γνωστές ή ευρείας χρήσης, υπάρχουν φυσικά και άλλες υποομάδες. Μέσα από το σύνολο των λέξεων που περιέχει το λεξικό φαίνεται η Κύπρος -λόγω της ξεχωριστής και μοναδικής γεωγραφικής της θέσης αλλά και των ιστορικών της συμφραζομένων- να αποτελεί, σε αρκετές περιπτώσεις, και ανεπαίσθητα, τον θεματοφύλακα πολλών λέξεων της αρχαίας ελληνικής και της οθωμανικής γλώσσας.