Συνέντευξη στη Χριστίνα Λάμπρου

Με έναν τίτλο που μοιάζει δανεισμένος από σημειώσεις κάποιας μυστήριας έρευνας, η Helene Black παρουσιάζει το δεύτερο μέρος της τριλογίας της με θέμα τη γεωλογία των χρωστικών ουσιών στην Κύπρο

Δίνοντας υπόσταση στην εκ των πραγμάτων άυλη σκιά, ο φαινομενικά αντιφατικός τίτλος της έκθεσης της Helene Black, "The Substance of Shadows", είναι [σε πρώτο επίπεδο] κυριολεκτικός, εφόσον αναφέρεται στη χρωστική ουσία όμπρα [από την ιταλική ombra, σκιά], η οποία υπάρχει σε αφθονία στην κυπριακή γη. Ένας συνδυασμός σιδήρου και μαγγανίου, η κυπριακή όμπρα αποτελεί την πρώτη ύλη για τη δημιουργία της χρωστικής ουσίας που χρησιμοποιείται για την απόδοση της σκιάς στη ζωγραφική. Η φαιόχρωμη ουσία, λέει η εικαστικός, αποτέλεσε πολύτιμο προϊόν εξαγωγής από την Κύπρο στη Βενετία τον 15ο αιώνα και υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλής ανάμεσα στους καλλιτέχνες της Αναγέννησης για την απόδοση της σκιάς στις φόρμες τους. Σύμφωνα με την έρευνά της μάλιστα, είναι κυπριακή όμπρα που χρησιμοποίησε ο Γιαν Βερμέερ στο διάσημο έργο του "Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι".
Η πρώτη διατύπωση του ενδιαφέροντος της Black πάνω στη γεωλογία του χρώματος παρουσιάστηκε το 2009 στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Διάτοπος, στην έκθεση με τίτλο "The Strangeness of Natural things". Ο τίτλος ήταν δανεισμένος από ένα σχόλιο του Andre Gide πάνω στο έργο του ποιητή Henri Michaux, στίχους του οποίου η Black είχε χρησιμοποιήσει εισαγωγικά: "παλιά είχα υπερβολικό σεβασμό για τη φύση. Στηνόμουν μπροστά από αντικείμενα και τοπία και τα άφηνα στην ησυχία τους. Αρκετά όμως μ' αυτό, τώρα θα επέμβω"*. Και αυτό ακριβώς ξεκινά να κάνει η εικαστικός, σε μια ιδιοσυγκρασιακή έρευνα του τοπίου, στο οποίο επεμβαίνει και το οποίο μεταφέρει -σαν κύριο θέμα όλης της τριλογίας- στον εκθεσιακό χώρο. Η εξερεύνηση διατήρησε [και ανέτρεψε] όλα τα στοιχεία της παραδοσιακής τοπιογραφίας διαγράφοντας μια πορεία από τη γη στα πετρώματά της, στο γήινο χρώμα που εξορύσσεται από τη γη, και την άρρητη σχέση του χρώματος αυτού με την εξέλιξη της ζωγραφικής, της τέχνης.

"Ο τίτλος, όπως και ο τίτλος της προηγούμενης έκθεσης", εξηγεί η ίδια, "επιδιώκει αρχικά να κινήσει την περιέργεια και το ενδιαφέρον για τα φυσικά φαινόμενα και τη γεωγραφία της περιοχής των Τρούλλων στη Λάρνακα. Το ενδιαφέρον μου για την περιοχή αυτή πηγάζει από την έμμεση αλλά σημαντική, πιστεύω, εμπλοκή της στην εξέλιξη της τέχνης και του εμπορίου, από την εποχή της Ενετοκρατίας στην Κύπρο". Η υπόγεια ζωή του τόπου και το πολύτιμο χρώμα που υπάρχει κάτω από την επιφάνεια της γης αποτέλεσαν το έναυσμα για την έναρξη της εικαστικής εργασίας της Black, η οποία ξεκίνησε να προσεγγίζει το θέμα της με μια αυτοσχέδια μεθοδολογία: "πήγα στο σημείο αυτό και γέμισα σακούλες με πέτρες σε διαφορετικές αποχρώσεις. Στο πιο βαθύ σημείο, η όμπρα είναι πολύ κοντά στο μαύρο και μετά όσο πιο πάνω έρχεσαι, φτάνεις σε έναν τόνο πολύ ανοιχτόχρωμο, κοντά στην ώχρα. Πήρα λοιπόν αυτές τις πέτρες στο σπίτι μου και έκατσα ένα καλοκαίρι και τις ταξινόμησα σε αποχρώσεις".
Τα τοπία της Helene Black παρουσιάζονται όχι σαν εικόνες, αλλά σαν ανοικτές διαδικασίες: "ερευνούμε το χώρο για να μπορούμε να έχουμε μια εμπειρία της ιστορίας. Όχι τόσο πολύ για να ανακαλύψουμε πώς ήταν, όσο για να ξανασυνδέσουμε τους εαυτούς μας οπτικά και συναισθηματικά με έναν πραγματικό κόσμο που έχει νόημα", σημείωνε η ίδια σχετικά.

Σε αυτή την έκθεση, το ενδιαφέρον της εικαστικού εξαπλώνεται στην επιφάνεια της γης και τον επίγειο κόσμο των σκιών. Στο έργο "Τρούλλοι" παρουσιάζει δύο φωτογραφίες του τοπίου, σαν τεκμηρίωση ή καταγραφή της περιοχής που την ενδιαφέρει, ενώ στο "Shadow of a dissecting line" παρατηρεί το ίδιο τοπίο από το πιο μακρινό σημείο, από μια δορυφορική εικόνα της περιοχής την οποία μεγεθύνει τόσο πολύ, ώστε μένουν μόνο τα πίξελ που τη συνθέτουν: "Αν δούμε τη δορυφορική εικόνα όπως φαίνεται στο googlemaps, ολόκληρη η περιοχή των Τρούλλων προβάλλει μέσα από μια σκούρα σκιά, μια απόχρωση ακατέργαστης όμπρας. Αυτό ήταν το αρχικό έναυσμα για τον τίτλο "The Substance of Shadows" και δίνει βέβαια μια πιο μεταφυσική ερμηνεία της όμπρας ως του χρώματος των σκιών".

Η σκιά, που πηγάζει σαν χρώμα από τα βάθη της γης, προσεγγίζεται διαφορετικά στο "The uncertainty of natural things", το πρώτο έργο της έκθεσης όπου η εικαστικός ασχολείται με την αλληγορία της Σπηλιάς του Πλάτωνα: "Στην αρχαιοελληνική αντίληψη, η σκιά είναι μια μεταφορά για την ψυχή, ο Άδης για παράδειγμα είναι η χώρα των σκιών... Η κοινή αντίληψη εδώ είναι πως η σκιά μεταφέρει την ατελή γνώση και άρα είναι σύμβολο της περιορισμένης αντίληψης του ανθρώπου. Αυτό έχει κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις, με την έννοια ότι ο άνθρωπος αδυνατεί να αντιληφθεί το σύνολο των δράσεών του και ταλαντεύεται πάντα ανάμεσα σε αυτό που βλέπει ως φως και αυτό που βλέπει ως σκιά. Δεν μπορεί όμως ποτέ να δει και τα δύο αυτά μαζί, δεν μπορεί να έχει απόλυτη γνώση. Ο τίτλος -όπως και η έκθεση- πηγάζει από μια προσπάθεια αμφισβήτησης αυτών των αντιλήψεων, δίνοντας βάρος στις σκιές".

Αρκετά από τα έργα της έκθεσης διαπραγματεύονται την ιδέα της σκιάς ως ενός ενδιάμεσου στοιχείου ανάμεσα στον "πάνω" και τον "κάτω" κόσμο, και κατ' επέκταση ανάμεσα σε δύο ακραία σημεία. Με μια πολλαπλότητα αναφορών, ερμηνειών και προεκτάσεων [συχνά υπέρμετρη], η ιδέα αυτή εφαρμόζεται στο πολιτικό τοπίο της Κύπρου. Έτσι στο "The reverants" [φαντάσματα που επιστρέφουν από τον κάτω κόσμο για τα τρομάξουν τους ζωντανούς] γίνεται μια σκιώδης ερμηνεία του συνεχιζόμενου κυπριακού προβλήματος: "όπου εμποδίζεται μια ξεκάθαρη εικόνα για το μέλλον, με το Κυπριακό να χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει την πολιτική και κοινωνική ανευθυνότητα". Ακόμα πιο συγκεκριμένη είναι η αναφορά του έργου "Fleeing the traces of Memory", όπου μια σημαία "χρησιμοποιείται για να περιγράψει τόσο τα πραγματικά όρια που διαχωρίζουν τους τόπους όσο και τα φανταστικά όρια που διαχωρίζουν τους ανθρώπους. Την προσκόλληση σε μια ιδεολογία η οποία είναι αναχρονιστική".

"Οι σκιές", σημειώνει η Helene Black, "όπως ο χρόνος και οι ιδέες, είναι υλικές και άυλες ταυτόχρονα, σε κάθε δεδομένη στιγμή. Είναι φευγαλέες, ασαφείς, στρεβλωμένες απεικονίσεις του εαυτού μας".
+ Η έκθεση της Helene Black με γενικό τίτλο The Substance of Shadows παρουσιάζεται στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Διάτοπος μέχρι τις 8 Ιουνίου (Δευτέρα - Παρασκευή 17:00 - 20-00). Πληροφορίες: 22766117.

*In the old days I had too much respect for nature.
I put myself in front of things and landscapes and let them alone.
No more of that, now I will intervene. Henri Michaux

[Μια έρευνα λέει πως σήμερα το 80% περίπου της όμπρας που χρησιμοποιείται για παραγωγή χρωστικών προέρχεται από την Κύπρο]