Γράφει η Δέσποινα Χριστοδούλου | @despichri

Πρωτοπόρα σκηνοθέτιδα του πειραματικού κινηματογράφου, ανατρεπτική στις φιλμικές απεικονίσεις των γυναικών, αταλάντευτη στο δημιουργικό της όραμα, μια αληθινή καλλιτέχνιδα της έβδομης τέχνης.

Στη 47άχρονη κινηματογραφική της πορεία, που έληξε απρόοπτα με τον πρόωρο θάνατό της το 2015, η Σαντάλ Άκερμαν [Chantal Akerman] κατάφερε να εντρυφήσει με ριζοσπαστική διάθεση σε γυναικεία θέματα-ταμπού, προεκτείνοντας σημαντικά τη θεματική εμβέλεια του μοντέρνου φεμινιστικού σινεμά.
Χαρακτηριζόμενη από μια «ανήσυχη περιέργεια», η Άκερμαν εξερεύνησε το «γυναικείο βλέμμα» τολμηρά και καινοτόμα, δημιουργώντας νέες κινηματογραφικές γλώσσες που άλλαξαν για πάντα τον τρόπο με τον οποίο βλέπει κανείς κι αντιλαμβάνεται τον κινηματογράφο.

Γεννημένη στις Βρυξέλλες το 1950 σε οικογένεια Πολωνών Εβραίων, με τη μητέρα της Νατάλια να έχει βιώσει τον θάνατο των δικών της γονιών στο Άουσβιτς, η μνήμη του Ολοκαυτώματος επηρέασε αναπόφευκτα τη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής της ταυτότητας και βρήκε εκφραστική διέξοδο στη δουλειά της. Δεν είναι τυχαίο ότι προσέγγισε την πλήξη και τη μονοτονία στη γυναικεία καθημερινότητα, καταστάσεις γνώριμες από την προσωπική εμπειρία της μητέρα της, ως απότοκα αλλά και μηχανισμούς αντιμετώπισης των ψυχολογικών τραυμάτων του πολέμου. Στις κεντρικές θεματικές της φιλμογραφίας της περιλαμβάνονται επίσης η γυναικεία επιθυμία και σεξουαλικότητα, η μοναξιά, η αποξένωση, η καταπίεση και η περιθωριοποίηση. Η ανυποχώρητη αμεσότητα και η λαμπρή ιδιοτυπία του έργου της, είτε πρόκειται για ταινίες μυθοπλασίας, ντοκιμαντέρ ή video art, επηρέασε σκηνοθέτες όπως ο Γκας Βαν Σαντ, η Σάλι Πότερ, ο Μάικλ Χάνεκε και ο Τοντ Χέινς, και της χάρισε επάξια μια θέση ανάμεσα σε σπουδαίες προσωπικότητες της avant-garde, όπως ο Γκοντάρ, ο Μπουνιουέλ και η Βάρντα.

Ως έφηβη, η Άκερμαν είχε την τύχη να δει την ταινία-σταθμό του Γκοντάρ “Pierrot le Fou” [1965] και από τότε, καρμικά, συνειδητοποιημένα και με αξιώσεις, τάχτηκε να κάνει κινηματογράφο.

Δέκα χρόνια αργότερα, με την πρώτη της μεγάλου μήκους ταινία, το αριστουργηματικό «Jeanne Dielman, 23 Quai du Commerce, 1080 Bruxelles» [1975], δικαιώνει όραμα και συγκυρία. Με ματιά διεισδυτική και εξαιρετικά φρέσκια, η Άκερμαν ψηλαφίζει τον βαρετό κόσμο μιας μεσήλικης χήρας οικοκυράς, της Ζαν Ντελμάν, που ζει διχασμένη ανάμεσα στο νοικοκυριό και την περιστασιακή πορνεία, στον αριθμό 23 του Quai du Commerce στις Βρυξέλλες, μαζί με τον έφηβο γιο της. Σε περισσότερες από τρεις ώρες και 20 λεπτά, η Άκερμαν ακολουθεί τρεις μέρες στην πληκτική ζωή της την ηρωίδα [που την υποδύεται θαυμάσια η Ντελφίν Σερίγκ], ενόσω κάνει μηχανικά δουλειές του σπιτιού, ενώ για να τα βγάλει πέρα δέχεται κάθε απόγευμα πελάτες στην κρεβατοκάμαρά της.

Η Ντελφίν Σερίγκ υποδύεται την Ζαν Ντελμάν στην ταινία της Άκερμαν.

Μια ευφυής μελέτη τετριμμένων κι επαναλαμβανόμενων γυναικείων χειρονομιών, που κλιμακώνεται μ’ ένα φινάλε συγκλονιστικό, την τρίτη ημέρα.

Η ταινία αποτελεί ένα οπτικά αυστηρό πορτρέτο που μοιάζει στατικό, όμως δεν είναι. Με ως επί το πλείστον γενικά και μεσαία πλάνα, κι ανορθόδοξο καδράρισμα, η Άκερμαν αποδίδει μια αίσθηση πραγματικού χρόνου, χρησιμοποιώντας εκτεταμένα αυτό που παραδοσιακά ονομάζεται «νεκρός χρόνος», τουτέστιν χρόνος στον οποίο υποτίθεται πως δεν συμβαίνει τίποτα. Σ’ αυτό το διάστημα ωστόσο εγείρονται εύλογα και καίρια ερωτήματα για ό,τι ακριβώς δεν συμβαίνει, στην προκειμένη περίπτωση, την έλλειψη ζωτικότητας και ποικιλίας στη ζωή της ηρωίδας. Δυναμικές που δημιουργούν μια εγγενώς ανησυχητική ατμόσφαιρα στάσης, υποταγής και φυλάκισης. Αυτή ακριβώς η απόδοση της σταδιακής ψυχολογικής κατάρρευσης είναι ένα βασικό κομμάτι της φεμινιστικής οπτικής της Άκερμαν. Το μονότονο καθημερινό τελετουργικό της Ζαν Ντελμάν, που ξετυλίγεται μέσα από τα οικιακά, τις απρόσωπες σεξουαλικές πράξεις και τις αλλοτριωμένες συνομιλίες με τον γιο της Σιλβέν [Ίαν Ντεκόρτ], αντανακλά τη συστηματική διάβρωση της γυναικείας ψυχής. Με την απεικόνιση των αυτοματοποιημένων κι ανέκφραστων κινήσεων της πρωταγωνίστριας -οι σκηνές όπου ξεφλουδίζει πατάτες ή όπου πλάθει κιμά για ρολό με χρονολογική ακρίβεια είναι χαρακτηριστικές-, αποδίδεται, υπό την επίφαση της δομής και της τάξης, μια σιωπηλή βία. Και είναι αυτή η συμπιεσμένη κατάσταση που βρίσκει την εκτόνωσή της στο φινάλε-έκπληξη.

Ένα επώδυνο υπαρξιακό ντοκουμέντο και μια ταινία-ορόσημο στη φεμινιστική κι όχι μόνο ιστορία του κινηματογράφου που καταφέρνει, σαράντα χρόνια μετά, να προκαλεί θαυμασμό για τη μινιμαλιστική της ακρίβεια και να προβληματίζει με τη θεματική της αμεσότητα, από μια σκηνοθέτιδα που ήξερε να αμφισβητεί και να ανατρέπει τις εκδοχές των γυναικών στη μεγάλη οθόνη, διαχρονικά επικυρώνοντας και δίνοντας φωνή στους αγώνες τους.

+ Το φιλμ «Jeanne Dielman, 23 Quai du Commerce, 1080 Bruxelles» [1975], προβάλλεται αυτόν τον μήνα στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Εικόνες και Όψεις του Εναλλακτικού Κινηματογράφου και στην ενότητα «Οι Γυναίκες στον Χρόνο: Τα Πρώτα Χρόνια της Chantal Akerman», στις 29/6 και ώρα 20:30, στη Λέσχη Βιβλίου «Υφαντουργείο». Εισαγωγή από τον Δώρο Δημητρίου, ιστορικό κινηματογράφου και επιμελητή του προγράμματος. Είσοδος ελεύθερη.

* Στην ίδια ενότητα, την Πέμπτη 30/6, προβάλλονται οι ταινίες μικρού μήκους της Άκερμαν «Saute ma Vie» [1968] 13’, «La Chambre» [1972] 11’ και «Le 15/8» [1973] 42’.